ابن‌محلی ابوالعباس احمد بن عبدالله سجلماسیابن مَحَلّی، ابوالعباس احمد بن عبدالله بن محمد بن عبدالله بن قاضی سجلماسی (۹۶۷- مق ۸ رمضان ۱۰۲۲ق/۱۵۶۰-۱۲ اکتبر ۱۶۱۳م)، فقیه و صوفی بود. فهرست مندرجات۲ - نسب ۳ - آموزش مقدماتی ۴ - اساتید ۵ - صوفی گری ۶ - ادعای موعود بودن ۷ - ترغیب مردم به جنگ ۸ - تصرف سجلماسه ۹ - تصرف مراکش ۱۰ - تقسیم خزاین سلطنتی ۱۱ - اعراض از صوفی گری ۱۲ - کشته شدن ابن محلی ۱۳ - ادعای زنده بودن ابن محلی ۱۴ - آثار و تألیفات ۱۴.۱ - اصلیت الخِرّیت فی قطع بُلعوم العفریت ۱۴.۲ - منجنیق الصخور فی الرد علی اهل الفجور ۱۴.۳ - مهراس رؤوس الجهلة المبتدعة ۱۴.۴ - آثار دیگر ۱۵ - فهرست منابع ۱۶ - پانویس ۱۷ - منبع ۱ - محل تولداو در سجلماسه به دنیا آمد [۱]
وفرانی، محمد صغیر، نزهة الحادی باخبار ملوک القرن الحادی، ج۱، ص۲۰۰، به کوشش هوداس، رباط.
[۲]
وفرانی، محمد صغیر، نزهة الحادی باخبار ملوک القرن الحادی، ج۱، ص۲۰۸، به کوشش هوداس، رباط.
[۳]
کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، ج۱، ص۳۰۰، بیروت، ۱۳۷۶ق.
۲ - نسبو در کتاب خود به نام اصلیت الخِرّیت خویشتن را به عباس بن عبدالمطلب ، عموی پیامبر (صلی الله علیه و آله) منتسب می‌سازد، ولی ازوجه تسمیه خاندانش به ابن محلی اظهار بی‌اطلاعی کرده، می‌افزاید که خانواده‌اش در آن منطقه به اولاد قاضی و اولاد ابن الیسع شهرت دارند. [۴]
وفرانی، محمد صغیر، نزهة الحادی باخبار ملوک القرن الحادی، ج۱، ص۲۰۰-۲۰۱، به کوشش هوداس، رباط.
[۵]
سلاوی، احمد، الاستقصا، ج۲، ص۲۶، به کوشش جعفر و محمد ناصری، دارالبیضاء، ۱۹۵۵م.
۳ - آموزش مقدماتیپدرش به قضا اشتغال داشت، و خود وی پس از آموزشهای مقدماتی، در حدود ۹۸۰ق/۱۵۷۲م برای کسب دانش به فاس رفت و مدت ۴ یا ۵ سال در آن‌جا اقامت گزید. سپس بر اثر حوادثی که پیش آمد آن‌جا را ترک گفت و به بادیه رفت. آنگاه پس از استقرار آرامش دیگر بار به فاس برگشت. [۶]
وفرانی، محمد صغیر، نزهة الحادی باخبار ملوک القرن الحادی، ج۱، ص۲۰۱-۲۰۲، به کوشش هوداس، رباط.
۴ - اساتیدابن محلی در ابتدا صرفاً به فقه راغب بود [۷]
وفرانی، محمد صغیر، نزهة الحادی باخبار ملوک القرن الحادی، ج۱، ص۲۰۳، به کوشش هوداس، رباط.
و در فاس از ابوالقاسم بن قاسم بن قاضی ، ابوالعباس احمد قدومی ، محمد بن عبدالله تلمسانی ، ابن مجیر ، ابومحمد شقرون تلمسانی و در مصر نزد استادانی چون سنهوری ، لقانی ، طنانی و طه و دیگران دانش آموخت. [۸]
ازهری، محمد بشیر ظافر، الیواقیت الثمینة فی اعیان مذهب عالم المدینة، ج۱، ص۲۷، مطبعة ملاجئی، ۱۳۲۴ق.
۵ - صوفی گریدر سفر بادیه تحت تأثیر و آموزش بعضی از شیوخ متصوفه زمان خود قرار گرفت و رغبتی به تصوف پیدا کرد و مدت ۱۸ سال مصاحب محمد بن مبارک زُعری بود و در سلک اهل طریقت درآمد. از آن پس مردم دسته دسته به زیارتش می‌رفتند، آوازه شهرتش در بلاد مختلف پیچید و پیروانش رو به فزونی نهاد. [۹]
وفرانی، محمد صغیر، نزهة الحادی باخبار ملوک القرن الحادی، ج۱، ص۲۰۲، به کوشش هوداس، رباط.
[۱۰]
وفرانی، محمد صغیر، نزهة الحادی باخبار ملوک القرن الحادی، ج۱، ص۲۰۳، به کوشش هوداس، رباط.
۶ - ادعای موعود بودنابن محلی چون خود را مورد قبول مردم یافت به سوی جنوب مغرب رفت و مردم دعوت او را برای پاکسازی از مفاسد و بدعت‌ها پذیرفتند. دیری نپایید وی مدعی شد که همان مدعی موعود است. آنگاه به عنوان دعوت مردم به جهاد ، نامه‌هایی به رؤسای قبایل و بزرگان شهر‌ها نوشت و آنان را به امر به معروف ترغیب کرد. [۱۱]
وفرانی، محمد صغیر، نزهة الحادی باخبار ملوک القرن الحادی، ج۱، ص۲۰۵، به کوشش هوداس، رباط.
[۱۲]
امین، حسن،الموسوعة الاسلامیة، ج۲، ص۱۴۹، بیروت، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
۷ - ترغیب مردم به جنگچون از اقدام و سوءرفتار ابن منصور در العرائش با مسلمانان و واگذاری آن به کفار (اسپانیاییها) آگاه شد، رو به سجلماسه گذاشت [۱۳]
وفرانی، محمد صغیر، نزهة الحادی باخبار ملوک القرن الحادی، ج۱، ص۲۰۶-۲۰۷، به کوشش هوداس، رباط.
و مردم را به یک جنگ مقدس و مبارزه جهت سقوط زیدان ابن احمد سعدی (فرمانروای مراکش) برانگیخت.۸ - تصرف سجلماسهنماینده زیدان در سجلماسه به مقابله او شتافت، ولی با وجود برتری عده‌اش، شکست خورد و ابن محلی وارد سجلماسه شد و قدرت و شوکتش فزونی گرفت. [۱۴]
وفرانی، محمد صغیر، نزهة الحادی باخبار ملوک القرن الحادی، ج۱، ص۲۰۷، به کوشش هوداس، رباط.
۹ - تصرف مراکشآنگاه به سوی مراکش رفت و آن‌جا را به تصرف خود درآورد و در حدود ۱۰۱۸ق/۱۶۰۹م حکومت خود را اعلام کرد. [۱۵]
امین، حسن، الموسوعة الاسلامیة، ج۲، ص۱۵۰، بیروت، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
۱۰ - تقسیم خزاین سلطنتیسپس خزاین سلطنتی را بین مردم تقسیم کرد و نفوذ خود را گسترش داد (فانیان، ص۴۴۳) ۱۱ - اعراض از صوفی گریاز این هنگام ابن محلی عبادت و صوفیگری را یکباره به بوته فراموشی سپرد و درگیر مبارزات شد. [۱۶]
وفرانی، محمد صغیر، نزهة الحادی باخبار ملوک القرن الحادی، ج۱، ص۲۰۷، به کوشش هوداس، رباط.
۱۲ - کشته شدن ابن محلیزیدان برای دفع او به عالم و صوفی دیگری به نام یحیی بن عبدالله که در میان مریدان و پیروانش نفوذ کلام داشت و دستورهایش بی‌چون و چرا اجرا می‌شد، متوسل گردید و از او کمک خواست. یحیی درخواست زیدان را پذیرفت و برای جنگ با ابن محلی حرکت کرد. نبرد در دو منزلی مراکش درگرفت. در این نبرد تیری به این محلی اصابت کرد و کشته شد [۱۷]
وفرانی، محمد صغیر، نزهة الحادی باخبار ملوک القرن الحادی، ج۱، ص۲۰۸-۲۰۹، به کوشش هوداس، رباط.
و سر او و چند تن دیگر از یاران و بزرگان لشکرش در دروازه مراکش به دار آویخته شد و ۱۲ سال در آن‌جا ماند، [۱۸]
وفرانی، محمد صغیر، نزهة الحادی باخبار ملوک القرن الحادی، ج۱، ص۲۰۸-۲۰۹، به کوشش هوداس، رباط.
تا آنکه آن را در مقبره ابوالعباس سبتی در نزدیکی مسجد جامع دفن کردند. [۱۹]
مراکشی، عباس، الاعلام بمن حل مراکش و اغمات من الاعلام، ج۲، ص۹۰، فاس، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.
۱۳ - ادعای زنده بودن ابن محلیابن محلی به زعم یارانش نمرد، بلکه غایب شد. [۲۰]
وفرانی، محمد صغیر، نزهة الحادی باخبار ملوک القرن الحادی، ج۱، ص۲۰۸-۲۰۹، به کوشش هوداس، رباط.
به گفته سید محمد مرتضی زبیدی حسینی او در این حادثه نمرد، بلکه از آن‌جا گریخت و مدتی زنده بود تا اینکه در ۱۳۰۱ق/۱۶۲۲م در حوالی سوس اقصی کشته شد. [۲۱]
ازهری، محمد بشیر ظافر، الیواقیت الثمینة فی اعیان مذهب عالم المدینة، ج۱، ص۲۷- ۲۸، مطبعة ملاجئی، ۱۳۲۴ق.
۱۴ - آثار و تألیفات۱۴.۱ - اصلیت الخِرّیت فی قطع بُلعوم العفریتاصلیت الخِرّیت فی قطع بُلعوم العفریت، که عذراء الوسائل وهودج الرسائل فی مرج الارج و نفحة الفرج الی سادة مصر وقادة العصر نیز نام دارد. [۲۲]
بغدادی، هدیه، ج۱، ص۱۵۴.
[۲۳]
بغدادی، ایضاح، ج۱، ص۹۱.
این کتاب متضمن خاطرات سفر دوم ابن محلی به حجاز است. دو نسخه از آن در قاهره نگهداری می‌شود [۲۴]
تیموریه، فهرست، ج۳، ص۲۷۰.
[۲۵]
خدیویه، فهرست، ج۴، ص۲۸۱- ۲۸۲.
۱۴.۲ - منجنیق الصخور فی الرد علی اهل الفجورمنجنیق الصخور فی الرد علی اهل الفجور منجنیق الصخور فی الرد علی اهل الفجور. [۲۶]
وفرانی، محمد صغیر، نزهة الحادی باخبار ملوک القرن الحادی، ج۱، ص۲۰۴، به کوشش هوداس، رباط.
[۲۷]
بغدادی، هدیه، ج۱، ص۱۵۴.
[۲۸]
بغدادی، ایضاح، ج۲، ص۵۷۴.
از این اثر در مجموعه‌ای همراه با ۲ رساله خطی دیگر از ابن محلی به نام منجنیق الصخور لهدم بن اء شیخ الغرور و رأس الفجور نیز یاد شده است. [۲۹]
مجموعة مختارة لمخطوطات عربیة نادرة، بیروت، ج۱، ص۶۰، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
۱۴.۳ - مهراس رؤوس الجهلة المبتدعةمهراس رؤوس الجهلة المبتدعة و مِدراس النکوس السفلة المنخدعة. یک نسخه از این اثر در رباط موجود است. [۳۰]
زرکلی، اعلام، ج۱، ص۱۶۱.
۱۴.۴ - آثار دیگرچند اثر به نامهای الوضاح، القسطاص، الهودج، جواب الخروبی عن رسالة الشهیرة لابی عمرو القسطلی و جز آن [۳۱]
سلاوی، احمد، الاستقصا، ج۶، ص۳۳، به کوشش جعفر و محمد ناصری، دارالبیضاء، ۱۹۵۵م.
نیز به او منسوب است.۱۵ - فهرست منابع(۱) ازهری، محمد بشیر ظافر، الیواقیت الثمینة فی اعیان مذهب عالم المدینة، مطبعة ملاجئی، ۱۳۲۴ق. (۲) امین، حسن، الموسوعة الاسلامیة، بیروت، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م. (۳) بغدادی، هدیه. (۴) بغدادی، ایضاح. (۵) تیموریه، فهرست. (۶) خدیویه، فهرست. (۷) زرکلی، اعلام. (۸) سلاوی، احمد، الاستقصا، به کوشش جعفر و محمد ناصری، دارالبیضاء، ۱۹۵۵م. (۹) کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، بیروت، ۱۳۷۶ق. (۱۰) مجموعة مختارة لمخطوطات عربیة نادرة، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م. (۱۱) مراکشی، عباس، الاعلام بمن حل مراکش و اغمات من الاعلام، فاس، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م. (۱۲) وفرانی، محمد صغیر، نزهة الحادی باخبار ملوک القرن الحادی، به کوشش هوداس، رباط. ۱۶ - پانویس
۱۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌محلی»،ج۴، ص۱۷۳۸. |